XOÁN TORRES. Perigo rotonda

Un monumento? Ao momento

(Fragmentos do texto de Manolo Figueiras, para o catálogo de Xoán Torres, “Perigo rotonda”, Ourense, 2007)

Nunha escena de Outubro de Serguéi Einsenstein, as masas bolcheviques derruban épicamente a estatua do Zar Nicolás II, que encarnaba a tiranía. Case un século despois, esmerándose por cumprir o pronóstico de Marx de que a historia tende a se repetir en forma bufa, os estrategas de comunicación norteamericanos tentaron escenificar algo similar, coa demolición da efixie de Sadam Hussein. En Spain, xa se sabe, as cousas son diferentes e houbo que agardar trinta anos tras a morte do autócrata fascista para que unhas brigadas de obreiros especializados comezasen discretamente a retirar algunha estatua ecuestre. Só algúns nostálxicos puxeron coa súa protesta un pouco de calor e color (azul) no medio da aséptica traslación escultórica. Segundo Rosalind Krauss, o interese de Eisenstein polas esculturas non está na súa cualidade mimética, na capacidade para imitar a apariencia da carne viva, senón no seu poder de encarnar ideas e actitudes. O suposto fundamental do que parte o cineasta ruso é que a escultura, como toda a arte, é fundamentalmente ideolóxica. Desde  sempre, o obxectivo primordial da escultura situada nos espazos públicos foi a transmisión de contidos simbólico-sociais. De facer un percorrido cronolóxico e xeográfico, había ser cáseque imposible atopar algunha civilización na historia que non cumprise co devandito axioma; da inicial fase dos megalitos e dos totems, pásase á representación de deuses, guerreiros ou mandatarios, e de aquí aos monumentos e grupos conmemorativos máis diversos. 0 que de forma reductiva chamamos "escultura pública " é o xénero artístico con maior vocación de perpetuidade; o máis implicado co seu contorno e o que nunha meirande medida condensa os valores da época e do lugar aos que pertence. Neste longo devir da estatuaria hai, por suposto, infinidade de factores e variantes a considerar, pero seguramente unha característica na que todos concordaremos é a do efecto neutralizador que o paso do tempo exerce sobre estas obras de arte: Hoxe contemplamos ao Guerreiro Castrexo de Armeá, a Columna Traxana ou a estatua do Condotiero Gattamelata máis interesados na súa grande calidade artística que nos seus –tamén grandes- contidos políticos. Con todo, unha cuestión clave na análise de calesquera destas obras segue a ser: ata que punto son discernibles os aspectos plásticos dos sociohistóricos?

.../...

Moitas intervencións públicas móvense nunha encrucillada, sometidas sempre a un continuo cuestionamento e ás presións dos que pretenden servirse da arte como recurso para rehabilitar o territorio mediante operacións cosméticas, e aqueles artistas que prantexan novas formas de actuar no espazo público, superando o monumento tradicional mediante a contextualización histórico-social e o diálogo aberto co contorno. Con todo, o campo da arte está cheo de intereses entrecruzados que provocan un clima enrarecido no que ninguén se desenvolve con liberdade nin se atreve a decir o que pensa. A crítica real está ausente porque, finalmente, todos participan, dun xeito ou doutro, na mesta trama de intereses. Semella que no momento presente os creadores pintan pouco diante da superestructura formada por políticos, críticos, historiadores e programadores que planifican, deciden, mercan ou ignoran e promocionan ou silencian as creacións dos artistas que só xogan o rol de insignificantes -que non inocentes- peóns nun organigrama de poder cuxo cumio está invariablemente ocupado polo cargo-público-profesional de turno, encargado de establecer os parámetros da actividade artística ou de decidir, desde criterios de fidelidade e confianza política, quen dirixirá tal ou cal institución ou programa artístico. En tanto, a lóxica do monumento segue a repoboar rúas e prazas para satisfacción do gusto pequenoburgués, encantado de trasladar ao ámbito público as súas esculturas de xardín ou salón. No peor dos casos (en Galicia sabémolo ben) a idea de escultura chega a ser sustituída por algún deses obxectos do peor gusto kitsch e obsolescente: un par de áncoras enlazadas, cruceiros, barcos, locomotoras, etc. ou -a última e nefasta moda- esas pedras naturais cheas de ocos e buracos que o tempo e a auga labraron e que, nun atentado contra o patrimonio natural, algún desaprensivo arrincou vilmente dun cauce fluvial para comerciar con elas. De se consolidar este tipo de dinámicas, a conclusión sobre o porvir da escultura pública non pode ser moi optimista. Nun proceso semellante ao experimentado polas programacións de televisión, cada vez máis banais e entontecedoras, moitos xestores comprobaron que pode resultar rendible encher as cidades de enxendros co indigno e indignante obxectivo final de repoboar simbólicamente os espazos urbanos en sintonía co populismo imperante.

.../...

En torno ao devandito estado da cuestión xira esta proposta escultórica-antiescultórica na que Xoán Torres utiliza o tema da arte pública para reflexionar sobre a privatización dos espazos comúns; sobre a trivialización estética e a espectacularización demagóxica; sobre o seu avance incontrolable por campos e cidades da man de iniciativas compracentes, engaioladas pola boa acollida que suscita na xente a colocación de calquera tipo de elemento ornamental; sobre a consideración simplista e alienante que engloba o clásico concepto de “escultura pública” dentro do máis amplo e rendible de “ornamentación e acondicionamento”. Nunha combinatoria que tende ao infinito, baseada na simple partición dun cadrado, o artista desprega un “boom” escultórico, epítome da proliferación icónica que nos asolaga e do omnipresente “boom” inmobiliario e consumista. O auxe do urbanismo e da comunicación vial garante un aumento inusitado de interseccións, de encrucilladas nas que deberemos tomar algunha decisión. Así pois,  ollo na próxima rotonda.

.../...

Interpretado nun contexto diacrónico, o xénero escultórico pode ser considerado como a manifestación máis xenuína do clasicismo e, por tanto, a que maior desconcerto sufriu durante o desenvolvemento da época contemporánea. Hoxe aceptamos como escultura un repertorio tan amplo de obxectos, signos e accións  efémeras, que se fai cáseque inservible a denominación convencional. Con todo, o que chamamos escultura pública segue a ser o xénero artístico con maior vocación de perpetuidade; o máis implicado co contorno e o que máis nidiamente condensa os valores da época e do lugar aos que pertence. Rosalind Krauss vaticinara no seu célebre texto A escultura no espacio expandido de 1979 que este xénero non podía seguir a funcionar na contemporaneidade coa "lóxica do monumento", senón que tiña que buscar o seu camiño na vía aberta polas correntes posminimalistas, nomeadamente o que ela chamaba escultura "no campo expandido". A historia veulle dar a razón á teórica norteamericana, mais hai un aspecto no que o seu vaticinio se materializou xustamente do revés; falamos, obviamente, da escultura pública, onde a realización de obras sustentadas na lóxica do monumento (¿ou sería mellor falar de monumentos sen lóxica?) avanzou incontroladamente por campos e cidades. Así, os xestores populistas, engaiolados pola boa acollida que a colocación de calquera tipo de elemento ornamental suscita na xente, levounos á consideración simplificadora de englobar o vello concepto de escultura pública dentro do máis amplo e rendible de ornamentación e acondicionamento. O que na revolución liberal do XIX se estableceu como nova orde estética e simbólica na estatuaria, arrebatando o espacio á Igrexa e tentando dar un exemplo moral e laico, honrando ás virtudes cívicas personificadas con frecuencia polos heroes e os "pais da patria", virou, a partir da "revolución neoliberal" de finais do XX, na lamentable situación que estamos a tratar, caracterizada pola máis extrema trivialización estética e a espectacularización demagóxica. Esta fase, na que andamos, vai na vía de converter as cidades en ateigados parques temáticos onde -como acontece con todos os parques temáticos- o de menos sexa o propio contido e o de máis a banalización ritual. Por este camiño, un chega a fantasear coa idea hiperbólica de que nun tempo non quede un só recuncho, rúa, parque, praza, rotonda ou lugar de interese sen a súa correspondente dotación pétrea, férrea ou broncínea en forma de monumento en honor á paz, á música, ás leiteiras, ás gaivotas, aos pescadores, á Valle Inclán, ás árbores, aos camioneiros, ao libro, a Mostovoi, aos nenos, á solidariedade, aos emigrantes, ás castañeiras, á vía láctea, aos abós, … en fin, quizá cando todo este vasto programa iconógrafico quede completo e xa a nosa vista non atope punto onde se pousar que non estea presidido por algúnha peza pretendidamente escultórica, quizá, digo, nese intre comezaremos a comprender, por fin, o ata de agora enigmático significado daqueles megalitos que os nosos devanceiros da prehistoria se emperraban en erguer con tanta teimosía (sen esponsors, sen grúas hidráulicas, sen cortes de cinta para os medios…), desafiando simbolicamente a, daquela, inalterada calma virxinal da paisaxe primixenia.